Filozofia jako poznawanie realnie istniejącego świata rzeczy i osób jest w zasadzie analogicznie jedna, będąc pogłębieniem zdroworozsądkowego, przednaukowego poznania. Poznanie filozoficzne zależy jednak od takich czynników, jak właściwy przedmiot, charakter poznania, struktury języka i pytania naukotwórcze. Wielość sposobów filozofowania została spowodowana odmiennie pojmowanym przedmiotem filozoficznych dociekań (rzeczywistość, czynnik wspólny, konieczny dla każdej rzeczy - istnienie, istota jako „pojęcie bytu”), sposobem ludzkiego poznania (pierwotna refleksja lub spontaniczny kontakt z istniejącą rzeczą), sposobem użycia języka (zintegrowanego lub akcentującego stronę syntaktyczną, semantyczną lub pragmatyczną), rodzajem pytań naukotwórczych („dlaczego?”, „jak?”) prowadzących proces poznania. Realizm poznawczy metafizyki suponuje istnienie realnego świata jako przedmiotu filozofii, poznawalnego w złożonym procesie poznawczym: bezznakowym, znakowo-pojęciowym lub sądowym kierowanym naukotwórczym pytaniem „dlaczego?” i przekazywanym w języku zintegrowanym.

Przywołując tezę Arystotelesa z Zachęty do filozofii (frg. 6), że filozofować to wyjaśniać świat, ale i zastanawiać się nad samą filozofią, wskazuje się zasadność refleksji nad poznaniem filozoficznym, jego dorobkiem, źródłami błędów poznawczych i ich teoretycznymi i praktycznymi skutkami. Na kanwie sporu o filozofię, czyli kwestii jej wielorodności i rozmaitości, ukazuje się problem tzw. punktu wyjścia i jego wpływ na formowanie się dwóch tradycji poznania filozoficznego: realistycznej i krytycznej, i w związku z tym różnych koncepcji teorii poznania: intuicjonistycznej, związanej z filozofią realistyczną oraz idealistycznej, rozpiętej między racjonalizmem a irracjonalizmem. Ukazanie źródeł filozofii krytycznej i idealizmu teoriopoznawczego, historycznych odmian idealizmu i jego rozwiązań ontologicznych pozwala zarysować konsekwencje kulturowe i cywilizacyjne.

Można wyróżnić trzy propozycje rozwiązania sporu o przedmiot metafizyki (filozofii): 1) rozwiązanie parmenidejsko-platońskie postulujące jako przedmiot filozofii byt tożsamy z myślą lub niematerialną ideą; 2) rozwiązanie arystotelesowskie, bazujące na odróżnieniu sposobu bytowania rzeczy od sposobu ich poznawania, postulujące odróżnienie przedmiotu jednostkowo-bytującego (prote ousia) od właściwego przedmiotu metafizyki, który jest ogólny (deutera ousia). Koncepcja przedmiotu właściwego zrodziła pewne paradoksy, które postawiły pod znakiem zapytania program realistycznego filozofowania; 3) rozwiązanie Tomaszowe bazuje na nowym rozumieniu bytu. Przedmiotem właściwym metafizyki jest istniejący konkret, ujęty w wewnętrznych relacjach dotyczących koniecznych czynników kategorialnych lub transcendentalnych. Przedmiotowe racje poznania rzeczy jednostkowych jako takich ufundowane są na jednostkowym akcie istnienia determinującym układ treści. Podmiotowe podstawy poznania rzeczy jednostkowych jako takich bazują na specyficznej funkcji intelektu (vis cogitativa), dzięki której człowiek zdolny jest poznawać byt-konkret. Rozwiązanie to dało podstawę dla wyodrębnienia metafizyki realistycznej (egzystencjalnej), gwarantując jej realizm.

W artykule postawiono tezę, że filozofia współczesna jest naznaczona różnymi formami nihilizmu: teoretycznego, antropologicznego, moralnego, religijnego. Znaczenie nihilizmu i jego skutki odczytuje się w perspektywie metafizycznej, gdzie jawi się on jako kryzys prawdy o rzeczywistości. U źródeł nihilizmu leży bowiem zerwanie bezpośredniego intencjonalnego związku między myśleniem i bytem, którego miejsce zajmują różne formy reprezentacji bytu w metafizyce nowożytnej. Istota nihilizmu teoretycznego polegałaby na niemożności osiągnięcia ejdetyczno-sądowego oglądu bytu, co łączy się ściśle z kryzysem metafizyki intelektu, a zatem z porzuceniem intuicji intelektualnej, zwłaszcza intelektualnej intuicji bytu osiąganej w sądzie. Ponadto w nihilizmie został zrealizowany projekt wyzwolenia kultury spod wpływu myślenia teistycznego, a w jego różnych wersjach filozofia została zredukowana do myśli naukowej i stała się antymetafizyczna. Wiek XX można nazwać wiekiem debaty o metafizyce. Jeśli w tej debacie racje metafizyki mogły się ostać, to dzięki filozofii bytu, metafizyce bytu, którą zapoczątkowali Grecy, a która otrzymała swoją właściwą postać dzięki św. Tomaszowi z Akwinu. Ten nurt filozofii kryje w sobie największy potencjał antynihilistyczny oraz zdolność przezwyciężenia zapomnienia o bycie. Powołaniem metafizyki, co płynie z samej jej natury, jest badanie całej rzeczywistości w jej różnych wymiarach, i badanie jej realnych przyczyn.

Między rzeczywistością zjawiskowo-materialną, a „rzeczywistością” teoretyczną zachodzi zasadnicza różnica, która sprawia, że nie ma organicznej jedności między zasadami badania historyczności zjawisk, a zasadami badania historyczności procesów sensotwórczych. Badanie właściwej historyczności Kantyzmu jako całości nakazuje najpierw odkrycie i porzucenie założeń rozumowania empirystycznego a następnie wypracowania teoretycznych narzędzi badawczych do eksploracji immanentnej czasowości Kantyzmu. Filozofia Kanta jako całość, ujmowana w kategorii okresów „przedkrytycznego” i „krytycznego”, odnajduje swój odmienne brzmiący kontrapunkt w postaci kategorii okresów „newtonowskiego” i „sokratejskiego”. Ujęcie filozofii Kanta jako całości za pomocą drugiej z wymienionych kategorii, prócz jej chronologicznego pierwszeństwa, jest szersze zakresowo i bardziej efektywne niż rozpatrywanie Kantyzmu w ramach kategorii mającej za swój punkt centralny narodziny krytycyzmu. Z kolei właściwą historyczność samego krytycyzmu należałoby ujmować w kategorii filozoficznej „ewolucji interatywnej”. Są to główne tezy niniejszego artykułu.

Artykuł jest poświęcony koncepcji filozofii pojętej jako jedność dyskursu i praktyki życiowej. Koncepcja ta była żywa w antyku grecko-rzymskim, a wygasać zaczęła wraz ze średniowieczną instytucjonalizacją filozofowania na uniwersytetach. Terminologia tytułu oraz główna idea nawiązuje do prac P. Hadota. Wychodząc od jego badań nad antykiem staram się spojrzeć na dzieje filozofowania jako na proces odchodzenia od integralnego pojmowania filozofii oraz licznych indywidualnych powrotów do niego. Ważnym wątkiem artykułu jest stosunek filozofów do instytucji naukowych swoich czasów, zwłaswzcza do uniwersytetów. Pisząc o tym śledzę nurt krytyki uniwersyteckiej filozofii (A. Schopenhauer, E Nietzsche, S. Kierkegaard). Prezwentuję poglądy wybitnych historyków (J. Le Goff, J. Delumeau), historyków filozofii (O. Gigon, G. R. Evans) oraz filozofów (D. Hamlyn).

ANDRZEJ CHMIELECKI: MIĘDZY MÓZGIEM I ŚWIADOMOŚCIĄ (Instytut Filozofii i Socjologii PAN w Warszawie)

WALDEMAR CZAJKOWSKI: PHILOSOPHIES OF MAN (A STUDY ON/IN A META-ANTHROPOLOGY) (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie)

JANUSZ DOBIESZEWSKI: WŁODZIMIERZ SOŁOWJOW. STUDIUM OSOBOWOŚCI FILOZOFICZNEJ (Uniwersytet Warszawski)

JANINA FILEK: O WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI PODMIOTU GOSPODARUJĄCEGO (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie)

PIOTR GUTOWSKI: MIĘDZY MONIZMEM A PLURALIZMEM. STUDIUM GENEZY I PODSTAW FILOZOFII JOHNA DEWEYA (Katolicki Uniwersytet Lubelski)

ROMANA KOLARZOWA: PRZEKROCZYĆ ESTETYKĘ (Uniwersytet Śląski w Katowicach)

RADOSŁAW KULINIAK: SPÓR O OCZYWISTOŚĆ NAUK METAFIZYCZNYCH. KONKURS KRÓLEWSKIEJ AKADEMII BERLIŃSKIEJ Z 1763 ROKU (Uniwersytet Wrocławski)

PAWEŁ MAZANKA: ŹRÓDŁA SEKULARYZACJI I SEKULARYZMU W KULTURZE EUROPEJSKIEJ (Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie)

RYSZARD MIREK: FILOZOFICZNE PODSTAWY LOGIK WOLNYCH (Uniwersytet Jagielloński w Krakowie)

RENATA ZIEMIŃSKA: EKSTERNALIZM WE WSPÓŁCZESNEJ EPISTEMOLOGII (Katolicki Uniwersytet Lubelski)

W artykule podjęto próbę ukazania roli i znaczenia pojęcia przeżycia w filozofii hermeneutycznej Wilhelma Diltheya. Problemy, jakie wystąpiły w związku z zadaniem ugruntowania humanistyki (część I) i przykłady programowego odchodzenia od pojęcia przeżycia w jego funkcjach epistemologicznych (część II) ukazują wewnętrzne napięcia i słabości tego pojęcia jako podstawowego dla nauk humanistycznych. Zarazem jednak spojrzenie na przemiany kontekstów, w jakich występuje ono u samego Diltheya, pozwala uświadomić sobie jego rolę w początkach kształtowania się filozofii hermeneutycznej (część III).